Onderzoekers van allerlei disciplines deden samen met ondernemers en beleidsmakers ruim twee jaar lang onderzoek naar de toekomst van een circulair Groene Hart.
________
Reis met hen mee in hun verhaal.
ROUTE NAAR EEN CIRCULAIR
GROENE HART
Het ontwerpen van een duurzame, circulaire, klimaatbestendige toekomst voor miljoenen mensen: het Groene Hart in Zuid-Holland staat voor grote uitdagingen. Honderden bedrijven, tienduizenden koeien, belangrijke biodiversiteit en landschappen leggen allemaal beslag op de beperkte ruimte.
De veenbodem oxideert en stoot daarmee niet alleen CO2 uit, maar verdwijnt langzaam – de bodem daalt soms tot wel 1 cm per jaar. Dit tot grote frustratie van inwoners van het Groene Hart, die hun woningen langzaam zien verzakken. Maar ook de melkveehouders staan voor een enorme opgave: niets doen betekent dat de koeien natte poten krijgen. Blijven pompen is ook moeilijk houdbaar – de overheid stelt steeds strengere eisen aan uitstoot van broeikasgassen. En financieel wil de boer ook zijn hoofd boven water houden. Tot overmaat van ramp heeft het Groene Hart ook te maken met een afname van biodiversiteit. Sommigen stellen zelfs dat het gebied op weg is een groene woestijn te worden, met alleen maar monoculturen van gras.
Het verleden is geen blauwdruk voor de toekomst, want de combinatie van uitdagingen is nieuw. Er is een transitie nodig waarbij omdenken, nieuwe allianties en samenwerking, innovatieve oplossingen en transdisciplinariteit centraal staan. Alleen dan kan er een systeemverandering gerealiseerd worden en kan de route naar het toekomstige ‘systeem B’ geschetst en ontwikkeld worden.
Idealiter gaan we van systeem A (nu) naar systeem B (toekomst) volgens de regels van systeem B. Maar wat is daarvoor nodig? Actieonderzoek Groene Hart Circulair levert een aantal puzzelstukjes voor deze transitie. Hiervoor werkten onderzoekers van Universiteit Leiden, Erasmus Universiteit Rotterdam, DRIFT en Naturalis Biodiversity Center twee jaar lang samen met stakeholders in de regio. De belangrijkste bevindingen en volgende stappen vatten we samen.
WAT MOET ER GEBEUREN EN WIE IS DAARVOOR AAN ZET?
Gedeelde ambities en waarden
Het begin ligt bij gedeelde ambities en waarden.
DRIFT ontwikkelde in samenwerking met HAS Hogeschool een ‘bierviltje’. Het helpt betrokkenen met inzicht in de verschillende waarden en van daaruit de ambitie voor de transitie op te bouwen.
Vanuit dit concept zijn kleine groepen onderling zeer verschillende deelnemers in onze workshop ‘Weidse Vergezichten’ in gesprek gegaan over wat hen drijft in hun huidige bedrijf en waar aanknopingspunten zitten voor samenwerking. Dit concept geeft de deelnemers ook inzicht in de belangrijkste factoren die hun manier van ondernemen mede bepalen, zoals de wet- en regelgeving, de huidige praktijk in de sector en de mogelijke producten die daarbij zouden passen. Bij veranderingen in de hoofdrichting, bijvoorbeeld de komende EU Green Deal die kringlopen en duurzaamheid sterker nastreeft, horen ook nieuwe kansen, producten en uitdagingen. Met behulp van het concept kan vanuit eigen waarden en ambitie een toekomstplan gemaakt worden.
Duis mollis, est non commodo luctus, nisi erat porttitor ligula, eget lacinia odio sem nec elit. Donec id elit non mi porta gravida at eget metus. Curabitur blandit tempus porttitor. Vestibulum id ligula porta felis euismod semper. Morbi leo risus, porta ac consectetur ac, vestibulum at eros. Nullam id dolor id nibh ultricies vehicula ut id elit.
Identiteit en belangen van anderen
Beter inzicht in identiteit en belangen van anderen is essentieel voor verandering.
Vaak leeft er onbegrip over de beweegredenen van andere partijen in een proces. Dit kan samenwerking in de weg staan. Annelli Jansen (DRIFT) heeft een kaartspel ontwikkeld om hier inzicht in te krijgen. Vanuit je gekozen rol (overheid, boer of burger) heb je een aantal strategische keuzes te maken die passen bij deze positie en de huidige situatie rond bodemdaling, verdienvermogen en welzijn in het Groene Hart. De uitkomst van dit spel is, vanzelfsprekend, ook afhankelijk van de keuzes die de andere spelers maken en de mate van wederzijds begrip en bereidheid tot samenwerken. Dit spel is gebaseerd op de uitkomsten van een wetenschappelijke analyse van de verschillende ‘identiteiten’ die kenmerkend zijn voor de ondernemers in het Groene Hart en de rol die het regionale landschap daarin speelt.
Natuurlijk kapitaal inzetten
Groen is leuk, maar wat hebben we eraan? Hoe kunnen we de waarde van het natuurlijk kapitaal bepalen en inzetten?
De overstromingen in het zuiden van Nederland, in de zomer van 2021, laten twee dingen duidelijk zien: natuur en milieu zijn soms onvoorspelbaar, maar ook dat werken met de natuur een oplossing is om die onvoorspelbaarheid het hoofd te bieden. Immers, door de ruimte voor de rivierprojecten stroomde de Maas in Nederland nauwelijks over en zijn er geen mensen overleden. Het landschap is een bedreiging en oplossing (ecosysteemdienst) tegelijk.
Vanuit Universiteit Leiden wordt, onder andere samen met het RIVM, gewerkt aan het in kaart brengen van deze ‘ecodiensten’. Denk hierbij aan kansenkaarten voor de opslag van water of CO2, voor recreatie of natuur, voor bijdragen aan de landbouw (bestuiving, natuurlijke vijanden). Als landbouwers, hun financiers en afnemers inzicht hebben in de waarden van hun land, kan dit de basis worden van nieuwe verdienmodellen. Zo werkt de Rabobank met anderen aan carbon-credits, geven supermarkten meer geld voor de melk van boeren die bijdragen aan de natuur en zou het waterschap deze kennis in kunnen zetten om toekomstige wateroverlast of droogte voor te zijn.
ROUTE NAAR EEN CIRCULAIR
GROENE HART
Lineair naar kringloop
Van lineair naar kringlopen
Iedereen is het ermee eens dat minder verbruik en meer hergebruik van materialen de sleutel is tot een circulaire economie. Dit in de praktijk toepassen en ‘circulair samenwerken’ blijkt toch lastig. Onderzoekers van Erasmus Universiteit Rotterdam concluderen dat samenwerken in de nieuwe, circulaire ketens niet vanzelf gaat. Men kent elkaar nog niet voldoende (gebrek aan sociaal kapitaal) en weet vaak niet wie aan tafel moeten komen zitten. Daarnaast is de overheid onvoldoende ingericht om de innovaties voor circulariteit te faciliteren. Afdelingen werken elkaar tegen en regels zijn tegenstrijdig. Kortom, op papier leest het goed, maar de overheid zet onvoldoende in op het consistent en stimulerend richting geven aan de circulaire economie. Hierdoor raken ondernemers in een impasse, wordt de ruimschoots aanwezige innovatiekracht onvoldoende benut en worden de ambities van maatschappij en overheid niet gehaald.
Nieuwe verdienmodellen?
Hoe blijft er geld binnenkomen? En levert de beweging naar circulaire economie nieuwe verdienmodellen op?
Onderzoekers van DRIFT hebben een aantal case studies geanalyseerd om een beeld te krijgen van de richtingen waarin nieuwe verdienmodellen gezocht kunnen worden. Ten eerste is er in het Groene Hart behoefte aan innovatie bij de melkveehouders. Dit kan binnen de veehouderij zelf door te zoeken naar korte ketens en lokale productie en afzet. Daarnaast liggen er kansen in het verwaarden van andere functies rond recreatie en toerisme, natuur- en waterbeheer of energieopwekking. Een andere richting is die van de natte teelten. Hierbij wordt de verhoogde waterspiegel als uitgangspunt genomen. Naast het toepassen van andere runderrassen kan het telen van bijvoorbeeld cranberries, lisdodde, veenmos of een nat voedselbos een oplossing zijn. Aanvullende inkomsten komen uit extra opslag van CO2 en eventueel waterberging.
WAT WE HIERVAN HEBBEN GELEERD
Onderzoekers denken meer vanuit wetenschappelijk vastgelegde kennis dan vanuit de praktijk en bovendien heeft elke discipline zijn of haar concepten, taal en methode. Door het ACCEZ-project werden de zeer verschillende onderzoekers gedwongen om samen na te denken over de praktijkuitdagingen in het Groene Hart. Dit vergt omdenken, luisteren, vragen en dan opbouwen naar nieuwe kansen. Nu aan het eind van het project zijn we daar allemaal beter in dan aan het begin. Dat is ook al te merken in sommige resultaten. Vooral heeft dit inmiddels al geleid tot verschillende nieuwe projecten die voortbouwen op het ACCEZ-project. Zo is er het Living Lab Alblasserwaard dat de sociale, ecologische en economische kennis gaat leveren voor de Groene Cirkel Kaas en Bodemdaling. Ook wordt er in de Zuid-Hollandse Voedselsprong voortgebouwd op de resultaten van Groene Hart Circulair, en is een nieuw ACCEZ-project in de Duin- en Bollenstreek aan de slag gegaan om tot een duurzame, gezonde bollenteelt te komen in een bloeiende regio.
“In Zuid-Holland komen grote vraagstukken samen, van een houdbaar voedselsysteem tot een gezonde leefomgeving. De omslag naar een circulaire economie loopt daar als rode draad doorheen. Door onderzoekers en ondernemers samen te brengen, zorgt ACCEZ voor antwoorden en innovatieve oplossingen die snel hun weg vinden naar de praktijk.”
Meindert Stolk, lid van het college van Gedeputeerde Staten Provincie Zuid-Holland
"ACCEZ biedt ons de mogelijkheid de multidisciplinaire aansluiting tussen onderzoekers daadwerkelijk tot stand te brengen en nieuwe relaties te leggen met de grotere mkb-bedrijven."
Rens Buchwaldt, raad van bestuur, portefeuille Finance, Business & Services, Wageningen University and Research
“ACCEZ versterkt de kennisinfrastructuur door rond belangrijke maatschappelijke thema’s samenwerking te stimuleren tussen bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties.”
Hester Bijl, rector magnificus Universiteit Leiden
“Toekomstgerichte ondernemers hebben vanuit het ACCEZ-programma twee dingen nodig: een palet aan concrete oplossingen voor circulair ondernemen en een besluitvaardige overheid.”
Kim Boersma, Directeur VNO-NCW West
“ACCEZ kan het verschil maken als verbinder tussen onderzoek en praktijk voor complexe vraagstukken op het vlak van duurzaamheid die multi-intergenerationeel, multi-layer en multi-stakeholder zijn.”
Kristel Baele, president of the Executive Board, Erasmus University Rotterdam
“ACCEZ biedt de mogelijkheid te werken aan een doe-agenda voor regionaal-verankerd onderzoek, waarbij actiegericht wetenschappelijk onderzoek en praktijkgericht onderzoek vervlochten raken met leerprocessen van ondernemers.”
Rob Mudde, vice-president education, college van bestuur TU Delft
"De maatschappij staat voor grote uitdagingen, die samenwerking vereisen tussen verschillende wetenschappelijke disciplines van universiteiten. We kunnen de problemen alleen aanpakken als we de onderzoeken nauw verbinden met ondernemers, burgers, consumenten en beleidsmakers."
Ed Brinksma, voorzitter College van Bestuur Erasmus Universiteit Rotterdam
ONZE SAMENWERKINGSPARTNERS
Contact
Heb je een complex versnellingsvraagstuk waar meerdere ondernemers bij betrokken zijn en waar kansen liggen om de transitie naar de circulaire economie in Zuid-Holland te versnellen? Heb je vragen of suggesties? Neem dan gerust contact met ons op via secretariaat@accez.nl.