Ze noemen zich Buytenhouters. Buytenhout is een groene enclave tussen de gemeenten Delft, Den Haag, Zoetermeer en Pijnacker- Nootdorp. De auteurs hebben er ieder een eigen relatie mee. Vanuit hun ervaring met burgerinitiatief en participatie vertellen ze over grenzen en weerstand.

Het gebied is wat hen verbindt en bijeenbracht aan de Buytenhouttafel. Marleen Buizer is onderzoeker en docent bij de Wageningen Universiteit en sinds twintig jaar actief in Buytenhout met onderwijs, onderzoek en als meedoener. G. Kleijweg is voormalig restauranthouder en eigenaar van een stuk land in het gebied dat hij als kleine boer duurzaam beheert. Evelien Olyslagers is hoeder van een kudde paarden die ze ook inzet in haar coachingtrajecten. Richard Smokers werkt bij TNO als adviseur duurzame mobiliteit en is in de context van Buytenhout vooral ook voorzitter van een lokale natuurvereniging. Samen met een grotere groep organiseerden ze ‘van onderop’ een uitgebreid participatieproces om tot een gebiedsvisie te komen die de kwetsbare waarden van dit bijzondere landschap vooropzet.

Buytenhout-West: gebied van niemand en van iedereen

Buytenhout is een groen en gevarieerd landschap van zo’n driehonderd hectare waar mens, dier, plant, bodem, lucht en water verwikkeld zijn in een permanente stoeipartij om ruimte. Als we in het denkbeeldige midden van Buytenhout gaan staan, zien we de stad steeds dichterbij komen naarmate de tijd verstrijkt. We zien het gebied ook steeds drukker worden, alhoewel met minder boeren dan voorheen. Er zijn vele passanten en recreanten, die er korter of langer vertoeven. Daarnaast vind je er een groot groeiend melkveehouderijbedrijf van wel honderd hectare, terreineigenaar en -beheerder Staatsbosbeheer, waterbeheerders van het Hoogheemraadschap Delfland, natuurvrijwilligers en horeca- en andere bedrijven, zoals een kinderdagopvang en een camping. Buytenhout-West is het grondgebied van Delft en Pijnacker-Nootdorp en heeft vier omliggende gemeenten. Er is niet één centrum van autoriteit. Voor zover het bestemmingsplan het toelaat, doet iedereen er zijn eigen ding. Het gebiedje is van niemand, en tegelijkertijd van iedereen.

Lokaal initiatief

Dit alles maakt dat wij vanaf 2017 op zoek gaan naar manieren om met mensen in gesprek te gaan en een gebiedsvisie te ontwikkelen. We hopen dat zo’n vergezicht voorkomt dat kwetsbare waarden en kwetsbaren zonder stem (denk aan rust, dieren en planten, samenhang) overstemd raken. Een burgervisie op samenhang, óver de grenzen van gemeenten, grondeigendom en bedrijvigheid heen, kan mogelijk de versplintering tegengaan .n tegelijkertijd inspelen op klimaatverandering en biodiversiteitsverlies. Enerzijds wordt ons plan om Buytenhout een stem te geven gevoed door zorgen over verstedelijking, drukte, verkeersbewegingen en de grenzen aan wat dit gebied aan kan. Anderzijds zijn we ge.nspireerd door de mogelijkheden van deze plek als haven voor natuur, rust en ontmoeting. We praten veel en lang over waar we ‘ons’ gebied willen begrenzen. De leidende vraag is waar we ruimtelijke samenhang zien, en betrokkenheid bij het gebied. Die houden allebei niet op bij de gemeentegrenzen. De vervolgvraag is hoe we het debat willen aanwakkeren.

Onze eigen tafel

Regelmatig worden vanuit de overheid tafels in het leven geroepen; bestuurlijke of ambtelijke coördinatieplekken. Wij maken onze eigen tafel; een echte en een symbolische. Aan de Buytenhouttafel gaan we over de grenzen van alle partijen en grondbezit heen het gesprek voeren over de toekomst van dit gebied. Om dit proces minder vrijblijvend te maken, werken we aan een visie. Het zorgdragen voor een plek als Buytenhout is niet alleen een kwestie van individuele partijen die ieder voor zichzelf verantwoordelijkheid nemen. Dat biedt onvoldoende zorg en perspectief voor het geheel. Daarom komen we rond 2017 in actie. Ons uitgangspunt is dat kennis over dit kwetsbare landschap uit allerlei hoeken en gaten komt, en dat al die kennis ertoe doet. Daarnaast mag het vlammen, in het broodnodige gesprek. Onze ervaring is dat het wegwapperen van verschillen om consensus te laten zegevieren, eerder leidt tot verharding dan tot verbinding.

Weerstand door begrenzing

We ondervinden ook weerstand. Als beschrijving van die weerstand zou ‘grens’ of ‘grenzen’ hoog scoren: grenzen in veel hoedanigheden. Op zichzelf hoeft een grens geen weerstand met zich mee te brengen: een grens kan veiligheid bieden, helderheid, organisatie vergemakkelijken. Maar als initiatief van onderop ontmoeten we verschillende lastige grenzen.

Ten eerste zijn er de gemeentegrenzen die ons gebied doorsnijden en begrenzen. Ambtenaren, politici en besturen van Pijnacker-Nootdorp en Delft zijn op verschillende manieren betrokken, maar de gevestigde structuren en hun overlegvormen gaan vaak over andere gebieden dan Buytenhout-West. Er is van overheidswege wel een ’gebiedstafel regiopark Buytenhout’, maar die lijkt zich te beperken tot de branding en marketing van Buytenhout. Natuur en mensen in het gebied hebben er geen eigen stem in, zoals bij onze tafel. In het gebied komen veel beleidsthema’s samen. Maar we ervaren dat wat we in het gebied zien samenkomen, in beleid en de uitvoering daarvan vaak weer uiteen valt. In sectoren denken wint het dan van in systemen en gebieden denken.

Grenzen van mandaat en grondeigendom

Ten tweede zijn er – verbonden aan de gemeentegrenzen – de grenzen van het formele mandaat van ambtenaren. Omdat zij al behoorlijk bezet zijn met de gevestigde (vaak binnengemeentelijke) overlegvormen, is de participatie met de Buytenhouters een aanvulling op hun takenpakket. Dat geldt ook voor de ambtenaren van het Hoogheemraadschap, belangrijk voor de waterkwaliteit, waterstanden en waterwerken in het gebied. We bemerken vrees bij ambtenaren voor het scheppen van verwachtingen die ze niet kunnen waarmaken. Dat zet de vrijheid van praten en meedenken ook informeel flink onder druk. Bestuurlijke steun is er in de hele periode van totstandkoming van de visie vooral op de belangrijke momenten van presentatie en promotie van concrete producten. Het formele en informele mandaat om als overheid echt te participeren, lijkt een belangrijke op te lossen kwestie voor de kwaliteit van het participatieproces.

Ten derde zijn er de grenzen van het grondeigendom en het beheer op de gronden. Staatsbosbeheer en de grote boer in het gebied hebben bijvoorbeeld, ieder met hun eigen land, hun idee.n over het beheer. Verschillende grondeigenaren, groot en klein, privaat en publiek, met eigen financieringsbronnen en verantwoordingsverplichtingen, willen zelf regie houden over hun eigen beleid.

Ook eigen participatie, invloed en energie zijn begrensd

Ten vierde zijn er grenzen aan onze participatie en invloed. De nieuwe Omgevingswet stelt participatie voor de toekomst verplicht. Daardoor gesteund denken we dat een initiatief tot visieontwikkeling van onderop hoge ogen zal gooien bij gemeenten, die de wet moeten gaan implementeren. En dat klopt op zich ook: de ontwikkeling wordt mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van overheden. En onze Buytenhout-visie wordt door de gemeenten opgenomen in hun omgevingsvisies. Maar de verplichting om burgers te betrekken bij visievorming, ondersteunt niet de uitwisseling en debatten aan de Buytenhouttafel als de visie af is. Gemeenten hebben door de Omgevingswet zoveel participatieverplichtingen, dat alleen de visieontwikkeling als tijdelijk proces ondersteund kan worden, maar de tafel als permanentere plek voor brede participatie niet. Het is een nog te weinig besproken open eind aan het participatievraagstuk: op wiens voorwaarden gaat participatie plaatsvinden? Wat doe je met ongepland initiatief van ‘onderop’, dat zich moeilijk laat vatten in een opschaalbaar model dat overal uitgerold kan worden?

Ten vijfde is er een grens aan onze eigen mogelijkheden. Het gebrek aan steun nekt ons. We durven te experimenteren, maar kunnen het simpelweg niet volhouden om dit proces in onze vrije tijd te organiseren – inclusief tijdrovende administratieve en organisatieklussen – nadat de betaalde ondersteuning wegvalt.

Grenzenwerk en grensobjecten

Terugkijkend noemen we onze inspanningen ‘grenzenwerk’. De visie zelf was natuurlijk onderdeel van dat werk: de tekst die gaandeweg ontstond op basis van alle uitwisseling en die we in een kleurrijk magazine presenteren, met foto’s en interviews met Buytenhouters. Ook de vele bijeenkomsten, die mensen en organisaties uit het gebied samen en in gesprek smet elkaar brachten, horen bij het grenzenwerk. De bijeenkomsten maakten steeds kleine stappen zichtbaar. Ons netwerk dijde uit tot een veelheid van bestuurlijke, ambtelijke en maatschappelijke organisaties, bedrijven en personen. De fysieke tafel die we maakten, ons meest tastbare grensobject, materialiseerde het grenzenwerk in een beschilderd, ovaal stuk hout. Dit sleepten we overal mee naartoe als symbool voor het gebied, en voor het idee dat tafelgesprekken nodig waren om stem te geven aan de verschillende mensen en idee.n. Een van de belangrijkste uitkomsten van de tafelgesprekken was een set kernwaarden, die op iedere bijeenkomst terugkwam en in het begin ook steeds ter discussie stond. Later was er minder discussie nodig en werd dit een terugkerend vertrekpunt voor verdere uitwerking. We kozen ervoor de kwetsbaarste waarden voorop te stellen, zoals de natuur in het gebied, en de stilte. Onze droom was dat de tafel een plek zou zijn waar idee.n voor ingrepen en activiteiten vanuit een breder, holistisch perspectief besproken zouden worden. Wat zou leiden tot aanpassingen van die idee.n, zodat ze beter zouden bijdragen aan de waarden van het gebied als geheel en daarmee meer steun zouden opleveren.

We wilden uitdrukkelijk niet de spreekbuis worden voor ‘het gebied’, maar juist de rijkheid aan natuurclubs, bewonersverenigingen en andere organisaties laten bestaan. Vertegenwoordiging van deze groepen zou eerder tot minder dan tot meer zeggenschap leiden, was ons idee. Wij boden de tafel aan om het grensoverschrijdende gesprek te voeren, en een open netwerk dat we inmiddels in de loop van jaren hadden weten op te bouwen.

Conclusie

Het grenzenwerk zoals hierboven beschreven, kostte veel energie. Zoveel dat we een volgende keer minder lichtzinnig in dit proces zouden stappen, met een groter bewustzijn van het belang van betaalde organisatiekracht door mensen met voeling met het gebied, en langetermijnondersteuning vanuit de overheden. Toch is alle creativiteit en grenzenwerk niet voor niets geweest. We geven dit graag mee aan andere burger-initiatiefnemers als belangrijke ingrediënten voor een gebiedsinitiatief. Voor bestuurders blijft onze hartenkreet om met ons óver grenzen heen te kijken. Over grenzen van oud mandaat, over gemeentegrenzen, over grenzen van beleidsthema’s, naar nieuwe paden en wegen voor lokale betrokkenheid en verantwoordelijkheid, zoals we die met onze Buytenhouttafel probeerden neer te zetten.

Geraadpleegde bronnen
Buytenhouttafel (2019). Gebiedsvisie Buytenhout-West. Een duurzame toekomstvisie van binnenuit. https://tinyurl.com/3jbj84p4

Navigeer hieronder naar de andere artikelen.